Artykuł SH (10/2023)

Rozwój współczesnej koncepcja rehabilitacji. Polski model rehabilitacji cz. 3.

Światowy Raport o Niepełnosprawności WHO zdefiniował rehabilitację jako zastosowanie odpowiednich środków, w tym także odpowiedniego, wzajemnego wsparcia, umożliwiającego osobom niepełnosprawnym osiągnięcie i utrzymanie ich maksymalnych możliwości i niezależności, pełnej sprawności fizycznej, umysłowej, społecznej i zawodowej oraz pełnej integracji, a także uczestnictwa we wszystkich aspektach życia. W Raporcie tym WHO wezwała państwa do organizowania, wzmacniania i rozszerzania kompleksowych usług i programów rehabilitacyjnych, które powinny rozpoczynać się jak najszybciej, w oparciu o ocenę wielu specjalistów w zakresie indywidualnych potrzeb i mocnych stron, łącznie z zapewnieniem pomocy urządzeń i technologii. Rosnące zapotrzebowanie na rehabilitację było efektem wzrostu znajomości zasad rehabilitacji wśród lekarzy różnych specjalności, opracowania standardów rehabilitacji w tych specjalnościach, doposażenia w nowoczesny sprzęt placówek medycznych i innych czynników. Jednak przede wszystkim było wynikiem większej świadomości i znajomości wśród społeczeństwa korzyści wynikających z rehabilitacji i fizjoterapii.

Niestety większa świadomość ludzi znających swoje prawa i znaczenie fizjoterapii, nadal przekłada się często na ograniczenie dostępności do usług fizjoterapeutycznych, czemu nie potrafi zapobiec ani Ministerstwo Zdrowia, ani Narodowy Fundusz Zdrowia. By eliminować taki stan rzeczy, w pierwszej kolejności należy rozgraniczyć dostępność do usług fizjoterapeutycznych dla osób np. ze schorzeniami bólowymi na tle przeciążeniowym i osób u których ww. schorzenia spowodowały lub mogą spowodować trwałą niepełnosprawność.

Wspomniany raport wprowadził także rozróżnienie rehabilitacji na habilitację, której celem jest pomoc osobom z niepełnosprawnością wrodzoną lub osobom, u których niepełnosprawność rozwinęła się we wczesnym okresie życia, w wypracowaniu maksymalnego funkcjonowania oraz rehabilitacją, gdzie osoby, które doświadczyły utraty funkcji w życiu codziennym, są wspierane w odzyskiwaniu maksymalnego funkcjonowania.

W oparciu o tak zdefiniowany problem, należałoby przyjąć, że proces rehabilitacji we współczesnym ujęciu, dotyczy identyfikacji problemów i potrzeb danej osoby, poprzez określenie celów, planowanie terapii i innego postępowania, wdrażanie środków, ocenę efektów, odnosząc ww. problemy do istotnych czynników osoby i środowiska. Inaczej mówiąc, jest to wielokierunkowy proces społeczny koordynujący wysiłki jednostek służby zdrowia i innych instytucji (rządowych, samorządowych, pozarządowych) oraz osób indywidualnych, w celu przywrócenia osobom potrzebującym możliwości samodzielnego życia w rodzinie, społeczeństwie, w pracy zawodowej itp. Stąd zazwyczaj rehabilitacja występuje w przypadku określonego czasu i obejmuje pojedyncze lub wielokrotne interwencje osoby lub zespołu pracowników rehabilitacyjnych (pracownicy służby zdrowia, opieki społecznej, specjaliści w edukacji, zatrudnieniu i innych dziedzinach), zarówno od okresu ostrego, bezpośrednio po rozpoznaniu stanu zdrowia, po okres podtrzymujący.

Według WHO rolą rehabilitacji jest przywrócenie choremu poprzedniej sprawności, a także rozwinięcie do maksymalnego stopnia fizycznych i umysłowych funkcji. Służy temu terapia, która zajmuje się przywracaniem i kompensacją utraconych funkcji, a także zapobieganiem lub spowalnianiem pogorszającego się funkcjonowania w każdej dziedzinie życia człowieka. Jest połączeniem różnych metod i technik stosowanych wobec tych, którzy muszą żyć w oparciu o zachowane sprawności, a przede wszystkim kombinacją systemów, wiedzą, w której uczestniczą różne nauki. Stąd obejmuje pracę m.in. lekarzy różnych specjalności, pielęgniarek, fizjoterapeutów, protetyków, psychologów, logopedów, pracowników socjalnych i innych. Wynika z tego, że rehabilitacja jest dziedziną, na którą – służąc osobom z niepełnosprawnościami – składają się nauki przyrodnicze, społeczne, psychologiczne i inne.

Jedną z takich nauk wydaje się być fizjoterapia, która wraz z rozwojem, stała się integralną składową całego procesu rehabilitacyjnego, realizując etap terapii (leczenia). Termin fizjoterapia oznacza pobudzenie lub celowe postępowanie w zaburzonych funkcjach fizjologicznych przy użyciu środków fizycznych pochodzenia naturalnego, oparte na zasadach przyrodolecznictwa w szerokim rozumieniu, które ma za zadanie pobudzić siły samozdrowienia w organizmie. Współczesna fizjoterapia jest miejscem styku kultury fizycznej i medycyny, co znajduje uzasadnienie zarówno w mitologii i historii od starożytnej zaczynając. Opierając swoje naukowe podstawy na nierozerwalnych związkach z kulturą fizyczną, z biegiem lat stała się odrębną dziedziną naukową.

W okresie tworzenia zrębów rehabilitacji przyjęto, że skoro lecznicze usprawnianie, czyli rehabilitacja medyczna jest postępowaniem w odniesieniu do osób chorych lub kalekich, zmierzającym do jak najszybszego przywrócenia im najpełniejszej sprawności fizycznej, psychicznej i zawodowej, to rehabilitację powinno rozpatrywać się w trzech aspektach: leczniczym (medycznym), społecznym i zawodowym. Dodatkowo uznano, że podstawowym środkiem rehabilitacji medycznej jest kinezyterapia (lecznicze ćwiczenia ruchowe), terapia zajęciowa i psychoterapia. Według Andrzeja Kwolka, rehabilitacja medyczna (lecznicza) to postępowanie, które umożliwia przyspieszenie procesu naturalnej regeneracji i plastyczności układu nerwowego oraz zmniejszenie następstw ustrojowych i psychicznych spowodowanych przez chorobę lub uraz.

W dostępnym piśmiennictwie, dotyczącym systematyki rehabilitacji, przyjmowano przez wiele lat, że fizjoterapia, pomimo, iż stała się samodzielną dziedziną naukową, stanowi integralną i nierozerwalną część rehabilitacji medycznej (leczniczej), mającej za zadanie przyspieszyć proces powrotu chorego do zdrowia, sprawności, zapobiegać niekorzystnym następstwom unieruchomienia, zminimalizować następstwa przebytej choroby lub urazu. Z jednej strony przyjmowano, że rehabilitacja lecznicza opiera się głównie na gimnastyce leczniczej (kinezyterapii), z drugiej usytuowanie rehabilitacji w drugiej fazie leczenia powodowało, że wszelkie stosowane formy, środki i metody fizjoterapii miały być podporządkowane nadrzędnym celom leczenia (w tym wypadku rehabilitacji). Tym samym sam proces fizjoterapii w takim ujęciu był ważnym, ale węższym obszarem działania niż było naprawdę w rzeczywistości.

Beata Skolik, Mariusz Migała (c.d.n.)