Artykuł 7 SH 2022

Rozwój standardu polskiej rehabilitacji w II RP (1918-1939)

Cz.3

Pomimo występowania w procesie kształtowania się standardu rehabilitacji w II RP wielu problemów, które mogły doprowadzić do całkowitego zahamowania tego procesu, większość przeszkód zostało przezwyciężonych, dzięki czemu podstawy standardu polskiej rehabilitacji zostały ostatecznie ukształtowane. Oczywiście nie udało się skutecznie rozwiązać wszystkich problemów. Powodem był m.in. brak środków finansowych, lekarzy, wykwalifikowanych specjalistów zajmujących się rehabilitacją, placówek stacjonarnej rehabilitacji (szpitali, sanatoriów). Oferta rehabilitacji docierała więc tylko do wybranych warstw (zamożni obywatele – prywatna oferta rehabilitacji) i grup społecznych (wojsko, pracownicy ubezpieczeni w systemie ubezpieczeń społecznych), gdyż państwowa oferta bezpłatnej lub dotowanej rehabilitacji docierała w II RP nie więcej niż do 20% społeczeństwa (15 % ubezpieczonych, 5% wojsko, policja itp.).

Niemniej analizując szczegółowo materiały źródłowe okresu międzywojennego należy stwierdzić, że lata 1918-1939 były bardzo ważnym okresem w ewolucji rehabilitacji w Polsce. Potwierdzeniem tego jest fakt, że wiele elementów standardu rehabilitacji wypracowanego w II RP zostało włączonych bezpośrednio po 1945 r. do modelu rehabilitacji w PRL. Polscy profesjonaliści wykształceni w krajach zaborczych i w Europie Zachodniej przed 1918 r. najpierw stworzyli system medycyny publicznej i rehabilitacji w II RP. Następnie niektórzy z nich przenieśli wzorce jego konstrukcji i funkcjonowania do PRL. Wiele ważnych postaci z tego grona, uczestniczących w tworzeniu, zarządzaniu i działaniu instytucji medycznych i rehabilitacyjnych w latach 1918-1939, po 1945 r. nadal działało na rzecz pacjentów, często w tych samych miejscach (jednak w związku ze zmianą ustroju i upaństwowieniem systemu opieki medycznej w Polsce już na nieco innych zasadach).

W tym zakresie daje się zauważyć kontynuacja działań środowiska polskich elit naukowych na rzecz dalszego rozwoju rehabilitacji, gdyż dzięki wykształceniu kadry i stworzeniu podstaw rehabilitacji w czasach II RP, można było w 1945 r. korzystać z tego doświadczenia. Sprzyjał temu fakt, że problemy medyczne wymagające rozwiązania w tym zakresie, występujące w latach 1918-1939 oraz po 1945 r. pozostawały w większości te same. Zmieniło się tylko ich nasilenie, gdyż działania zbrojne w trakcie drugiej wojny światowej, spowodowały jeszcze bardziej rozległe kalectwo, a ofiarami byli nie tylko wojskowi, lecz również ludność cywilna, w tym kobiety, dzieci i osoby starsze, często ofiary hitlerowskich obozów koncentracyjnych, niedożywieni i zaniedbani chorzy z powodu pozbawienia ich możliwości leczenia. Ponadto w odbudowie systemu medycyny publicznej po drugiej wojnie światowej, mogli uczestniczyć lekarze wykształceni w II RP, i to oni tworzyli pierwsze szeregi kadry dydaktycznej lekarzy i magistrów wychowania fizycznego.

Dzięki temu wiele elementów standardu rehabilitacji w II RP mogło być rozwijanych w następnych latach w PRL. Miały one różnorodny charakter. Początkowo rehabilitacją objęto chorych z dysfunkcjami narządów ruchu (ortopedycznych, reumatologicznych). Rozszerzanie opieki rehabilitacyjnej na inwalidów z innymi dysfunkcjami i zaburzeniami stworzyło potrzebę wyodrębnienia węższych działów rehabilitacji. Stąd z rehabilitacją związanych było coraz więcej lekarzy z różnych dziedzin (m.in. neurolodzy, interniści, psychiatrzy) oraz inni specjaliści (psycholodzy, socjolodzy, pedagodzy, nauczyciele wychowania fizycznego i gimnastyki leczniczej).

Sprawiło to, że już kilka lat po wojnie zaczęła intensywnie rozwijać się rehabilitacja m.in. u chorych z gruźlicą płuc (prof. Aleksander Nauman), ofiar epidemii choroby Heinego-Medina (dr Kazimiera Milanowska), u chorych po zawale serca (prof. Zdzisław Askanas). Stosując odmienne metody usprawniania oraz specyficzne formy organizacyjne, z biegiem lat zaczęły powstawać działy rehabilitacji także w neurologii, pulmonologii, neurochirurgii, położnictwie, psychiatrii, otorynolaryngologii i innych specjalnościach, których w okresie międzywojennym jeszcze nie znano.

Do grona kontynuatorów pracy w obszarze rehabilitacji należeli także inni przedwojenni specjaliści. Byli wśród nich ortopedzi (prof. dr J. Zaremba, prof. A. Gruca, dr T. Sokołowski, dr T. Bętkowski, dr H. Cekowski, dr J. Aleksiewicz), chirurdzy i neurochirurdzy (prof. Jan Zaorski, doc. dr J. Choróbski), interniści (prof. E. Reicher, prof. W.E. Orłowski, dr J. Titz-Kosko), kardiolodzy (prof. Z. Askanas, prof. M. Semerau-Siemianowski), dermatolodzy (prof. Z. Oszast), pediatrzy (prof. M. Michałowicz, prof. T. Chrapowicki, dr Sz. Starkiewicz, dr J. Żeligowska-Szulc), specjaliści medycyny fizykalnej (doc. dr J. Jankowiak, doc. dr I. Konarska), antropolodzy (doc. J. Mydlarski), balneolodzy i balneotechnicy (prof. A. Sabatowski, prof. J. Szmurło, prof. J. Papierkowski, doc. dr J. Żniniewicz, dr J. Aleksiewicz, prof. inż. E. Zaczyński, dr inż. Ignacy Potocki, inż. L. Nowotarski, mgr inż. Jan Rokosz), fizjolodzy i lekarze sportowi (prof. W. Missuro, prof. E. Preisler, dr W. Czarnocka-Karpińska), ginekolodzy-położnicy (dr L. Grabowiecka, dr J. Mazurek), higieniści i teoretycy wychowania fizycznego (prof. W. Gądzikiewicz, prof. E. Piasecki, dr Z. Gilewicz, dr J. Figna) i inni.

Dzięki nim w ciągu pierwszych 25-30 lat od zakończenia drugiej wojny światowej, w wyniku intensywnego rozwoju, rehabilitacja w Polsce stała się łącznikiem wszystkich dziedzin medycznych, służąc choremu i społeczeństwu. Stając się ważną częścią leczenia, przyczyniała się do rehumanizacji medycyny, którą postępująca technizacja medycyny dotkliwie dehumanizowała na całym świecie. Dla polskiej państwowości, w tym przede wszystkim dla medycyny najważniejsze było jednak to, że opracowane po odzyskaniu niepodległości, w okresie II RP, koncepcje i metody okazały się na tyle istotne dla rehabilitacji, że są stosowane do dnia dzisiejszego przez kolejne pokolenia polskich lekarzy i fizjoterapeutów.

Opisane w trzech częściach artykułu dokonania wielu Polaków potwierdzają, że lata 1918-1939 były bardzo ważnym okresem w ewolucji rehabilitacji w Polsce. W omawianym okresie:

Nastąpił intensywny rozwój fizjoterapii, który przyczynił się do rozwoju szeroko rozumianej rehabilitacji.
Polscy naukowcy byli pionierami wielu ciekawych metod i zabiegów fizjoterapeutycznych.
Nastąpił intensywny i nowoczesny rozwój balneoterapii i balneologii, a stworzone wówczas podstawy prawne dotyczące lecznictwa uzdrowiskowego obowiązywały jeszcze długo po zakończeniu drugiej wojny światowej.
Zapoczątkowany rozwój medycyny sportowej, sportu kobiet oraz osób z niepełnosprawnościami (inwalidów), sprawił że dziedziny te stały się partnerem i sprzymierzeńcem rozwijającej się rehabilitacji w Polsce.
Opracowane koncepcje i metody okazały się na tyle istotne dla medycyny i rehabilitacji, że są stosowane do dnia dzisiejszego przez kolejne pokolenia polskich lekarzy i fizjoterapeutów.
Standard rehabilitacji w Polsce po II wojnie światowej kształtowały osoby uczestniczące w jego tworzeniu w latach 1918-1939 i ich wychowankowie.

Beata Skolik, Mariusz Migała, Sławomir Jandziś