Artykuł 10 (SH 2022)

Radioterapia i radonoterapia w polskich uzdrowiskach Cz. 1

10/2022

Na przełomie XIX i XX w. zaczęła rozwijać się radonoterapia i radioterapia. Było to możliwe dzięki badaniom zapoczątkowanym w tym okresie. W 1896 r. francuski fizyk i chemik Henri Becquerel (1852-1908), prowadząc eksperymenty nad fosforescencją, przypadkowo odkrył inne zjawisko – promieniotwórczość rudy uranowej. Odkrycie to utorowało drogę do badań nad promieniotwórczością podjętych m.in. przez Marię Skłodowską-Curie (1867-1934) i Piotra Curie (1859-1906). W 1898 r. wyodrębnili oni z rudy uranowej pochodzącej z czeskiego Jáchymova (niem. Sankt Joachimsthal) nowy pierwiastek – rad i odkryli polon. Badania radioaktywności przyczyniły się do zaobserwowania emanacji w szeregu promieniotwórczym uranu, którą określono jako radon, czyli gaz szlachetny, bezbarwny, bezwonny, pozbawiony smaku. Z biegiem lat zaczęto wykorzystywać go w lecznictwie uzdrowiskowym w tzw. radonoterapii (terapii alfa).

Dzięki powyższym doświadczeniom, na początku XX w. na ziemiach polskich rozpoczęto także badania nad możliwością wykorzystania radonu w medycynie uzdrowiskowej. Jako pierwszy podjął się tego dr Mezernicki w Druskienikach, który w 1905 r. zbadał miejscowe wody stosowane w zabiegach balneoterapeutycznych w kierunku ich radioaktywności. W Galicji badaniem wód radonowych na przełomie 1908 i 1909 r. zajmował się prof. Karol Klecki (1866-1931) – lekarz, patolog, kierownik Katedry Patologii Ogólnej i Doświadczalnej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Kolejne analizy wód leczniczych wykonano w 1909 r. w Nałęczowie pod kierunkiem dra Stanisława Orgelbranda (1879-1922) – dyrektora zakładu hydroterapeutycznego w Kaliszu. W 1910 r. rozpoczęto poszukiwania wód radonowych w Krościenku n. Dunajem, Lubieniu, Niemirowie, Podgórzu, Pustomytach, Truskawcu i Żegiestowie. Pracami kierował Tadeusz Łazarski ze Lwowa. „We wszystkich badania wydały wyniki dodatnie, przyczyniając się w pewnym stopniu do wyjaśnienia efektów leczniczych nie zawsze dających się wytłumaczyć na mocy dawnych zapatrywań na lecznicze działanie wód mineralnych” pisał Z. Pelczar. W 1912 r. prof. Leon Marchlewski (1869-1946), wybitny polski chemik wykazał słabą radoczynność wód w Krynicy-Zdroju oraz w 1914 r. źródeł „Wanda” i „Szymon” w Szczawnicy. Z kolei stopień radoczynności wód w Swoszowicach badał w 1914 r. dr Józef Zanietowski (1869-1925) – kierownik miejscowego Zakładu Przyrodoleczniczego. Jednak w owym czasie prace te oraz badania prowadzone różnymi metodami, w których używano różnych jednostek pomiarowych, nie zawsze dawały oczekiwane rezultaty. Często bywało tak, że wyniki były trudne do oceny i porównania. Nie wszystkie więc zdrojowiska umiały skorzystać z dobrodziejstw wód radonowych i należało poczekać kolejnych dwadzieścia lat, aby wody radonowe na dobre zagościły wśród czynników terapeutycznych polskich zdrojowisk.

Badania dotyczące wchłaniania tego gazu przez układ oddechowy i skórę oraz nasycenie nim krwi i tkanek w kontekście terapii były obszarem zainteresowań m.in. Adolfa (Chaim) Abrahama Becka (1863-1942), absolwent UJ w Krakowie (1889), następnie profesor Uniwersytetu Lwowskiego. Był to neurolog, fizjolog (twórca „Lwowskiej Szkoły Fizjologii”), współodkrywca prądów czynnościowych mózgu (1890) i pionierem elektroencefalografii. Redagował wraz z prof. Włodzimierzem J. Sieradzkim (1879-1941), specjalistą medycyny sądowej – „Lwowski Tygodnik Lekarski”. Od 1886 r. pracował w Zakładzie Fizjologii i Histologii tej uczelni. Pracę doktorską obronił w 1890 r., a habilitację uzyskał w 1894 r. Po habilitacji został zatrudniony na Uniwersytecie w Lwowie, gdzie w latach 1904–1905 oraz 1916–1917 pełnił funkcję dziekana Wydziału Lekarskiego, a w latach 1912-1913 także rektora. Już na początku XX w. prowadził badania dotyczące wpływu radu na nerwy czuciowe u zwierząt (doświadczenia przeprowadzał także na sobie i asystentach) w kontekście wprowadzanych zabiegów uzdrowiskowych z zastosowaniem radu w wodach oraz wziewań w emanatoriach radonowych. Zauważył, że pod wpływem radu występują pewne zmiany w czuciu oraz że naświetlanie radem zmniejsz bóle migrenowe i neuralgiczne.

W 1920 r. fizyk prof. Stanisław Kalinowski (1873–1946), uruchomił w Świdrze p. Warszawą Obserwatorium Magnetyczne, w którym po rozszerzeniu działalności i włączeniu ośrodka do międzynarodowej sieci placówek naukowych, prowadził m.in. badania promieniotwórczości wód i minerałów. W latach 1925–1926 wody mineralne i lecznicze 49 ówczesnych polskich uzdrowisk pod kątem ich radioaktywności przebadał także prof. Ludwik Wertenstein (1887–1945), słuchacz Sorbony. Po uzyskaniu doktoratu w 1913 r. został oddelegowany przez Marię Skłodowską-Curie do Warszawy w celu założenia Pracowni Radiologicznej. Kierownikiem została ona sama, a on początkowo asystentem, jednak już od 1914 r. faktycznie kierował Pracownią Radiologiczną Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Od 1915 r. był także wykładowcą Wolnej Wszechnicy Polskiej, gdzie kierował Katedrą i Zakładem Fizyki Atomów. Był współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Fizycznego. Uczony, który łączył głęboką znajomość zasad matematyki i praw fizyki z rozległą wiedzą humanistyczną. Po wybuchu drugiej wojny światowej ukrył promieniotwórczy preparat radowy z Pracowni Radiologicznej, aby nie mógł zostać wykorzystany przez nazistów do prac nad bombą atomową. Z uwagi na żydowskie pochodzenie ukrywał się w podziemiu do 1944 r. dzięki pomocy innych fizyków, następnie przedostał się na Węgry. Praca prof. Wertensteina już wtedy stanowiła profesjonalne opracowanie działania i wykorzystania wód radonowych w uzdrowiskach południowo-wschodniej Polski.

Dalszy rozwój radioterapii w Polsce nastąpił z chwilą utworzenia w 1932 r. w Warszawie Instytutu Radowego. Była to realizacja marzeń i życzenie Marii Skłodowskiej-Curie (1867-1934). Na dowód, jak bardzo zależało jej na tym pomyśle, w dniu otwarcia Instytutu Rado­wego (29 maja 1932 r.) przekazała placówce pierwszy gram radu wartości ponad pół miliona ówczesnych zło­tych, ofiarowany przez kobiece stowarzyszenia polonijne w USA i Kanadzie.

Izabela Spielvogel, Beata Skolik, Mariusz Migała (cdn.)