Artykuł 5 SH 2022

Rozwój standardu polskiej rehabilitacji w II RP (1918-1939)

Cz.1

Standard polskiej rehabilitacji zaczął kształtować się w 1918 r. Po odzyskaniu niepodległości, pomimo wielu braków organizacyjnych, ekonomicznych i trudności legislacyjnych, w kraju znalazły się osoby zdolne zrealizować projekt zorganizowania od podstaw administracji państwowej, armii, stworzyć podstawy prawne funkcjonowania życia społecznego i gospodarki, opracować i wprowadzić w życie system podatkowy, system edukacyjny, wspierać kulturę itp. Wreszcie wprowadzić w życie system medycyny publicznej, a także prawo o obowiązkowym ubezpieczeniu na wypadek choroby, a zatem wziąć na siebie zobowiązanie do utrzymania zdrowia swoich obywateli.

Istotnymi czynnikami składowymi w okresie kształtowania się standardu rehabilitacji w latach 1918-1939 stało się przede wszystkim dziedzictwo zaborów oraz działania zbrojne I wojny światowej i jej skutki zdrowotne dla społeczeństwa.

Lata międzywojenne stały się bardzo ważnym okresem w ewolucji rehabilitacji w Polsce. Organizatorzy polskiego systemu rehabilitacji w II RP dobrze wiedzieli, jak go zorganizować. Mieli własne doświadczenie zawodowe, zdobyte w systemie lecznictwa i rehabilitacji w państwach zaborczych, które mogli w 1918 r. od razu zastosować w praktyce. Wychowali szerokie grono następców, którym przekazali swoje poglądy dotyczące właściwych wzorców organizacji powszechnego systemu lecznictwa i rehabilitacji w danym kraju, który powinien być obficie finansowany ze środków państwowych.

Polscy naukowcy byli pionierami wielu ciekawych metod i zabiegów fizjoterapeutycznych. Ponadto polskie ustawodawstwo medyczne w II RP w teorii nawiązywało do tych wzorców, jednak w praktyce dostęp do profesjonalnej opieki medycznej i rehabilitacji znacząco odbiegał od potrzeb społecznych.

Standard polskiej rehabilitacji w II RP tworzono głównie w ośrodkach naukowych promujących leczenie ruchem, które rozwijały się w oparciu o wydziały medyczne uniwersytetu w Poznaniu, Warszawie, Krakowie i Lwowie. Ograniczone dokonania związane z kształtowaniem się polskiego standardu rehabilitacji w II RP można zauważyć jedynie w ośrodku związanym z Uniwersytetem Stefana Batorego w Wilnie. Nie utworzono w nim ani katedry teorii wychowania fizycznego, ani Studium WF, a jedynie od 1930 r. w uczelni tej wprowadzono do programu zajęć wszystkich wydziałów wykłady z teorii wychowania fizycznego. Poza tym tworzenie podstaw rehabilitacji zauważalne było również poza ośrodkami naukowymi.

Dla utworzenia standardu rehabilitacji istotne było kilka dyscyplin wiedzy i praktyki. Chodziło przede wszystkim o: gimnastykę i szeroko pojęte wychowanie fizyczne w systemie szkolnictwa powszechnego, przysposobienie wojskowe i szeroko pojęte działania na rzecz zdrowia poborowych, lecznictwo uzdrowiskowe, opiekę nad inwalidami i osobami chorymi przewlekle, kalekami.

W zakresie gimnastyki i wychowania fizycznego nastąpił wzrost liczby wykształconych instruktorów i nauczycieli wychowania fizycznego. W polskich szkołach ugruntował się system gimnastyki Linga, oparty na racjonalnym wychowaniu, zapewniający wszechstronny rozwój młodego człowieka. Wzrosło też zainteresowanie kulturą fizyczną wśród lekarzy klinicystów, a gimnastykę leczniczą, kojarzoną początkowo ze szkołą, zaczęto wykorzystywać w wielu specjalnościach medycznych.

W celu podniesienia zdrowia poborowych i rozwoju przysposobienia wojskowego stworzono system wychowania młodzieży zapewniający utrzymanie na wysokim poziomie sprawność fizyczną, obejmujący cały okres młodości (okres nauki i czas po jej zakończeniu). Natomiast dla młodzieży pracującej, pozbawionej możliwości systematycznych ćwiczeń organizowano obozy przysposobienia wojskowego.

Największy wpływ na rozwój rehabilitacji w okresie międzywojennym miało połączenie dwóch koncepcji: rozwoju wychowania fizycznego i kultury fizycznej, ujmujących aktywność fizyczną człowieka w wymiarze funkcji zdrowotnej oraz rozwoju fizjoterapii, wykorzystującej naturalne i sztuczne czynniki do utrzymania zdrowia człowieka, lub przywrócenia mu zdrowia. Rozwój wychowania fizycznego i kultury fizycznej w takim wymiarze miał nie tylko bezpośredni wpływ na rozwój rehabilitacji, ale wydaje się wręcz, że jej rozwój nie byłby możliwy, gdyby wcześniej nie stworzono podstaw do rozwoju higieny szkolnej, wychowania fizycznego, sportu i szeroko rozumianej kultury fizycznej.

Podobna sytuacja dotyczyła fizjoterapii, której naturalne środki (woda, powietrze, światło) oraz sztuczne (elektroterapia, naświetlanie lampą kwarcową), były stosowane nie tylko w celach leczniczych, ale również profilaktycznych i usprawniających w kulturze fizycznej i sporcie. Zacieśniły się w ten sposób w czasach II RP ścisłe związki gimnastyki leczniczej, masażu, hydroterapii, klimatoterapii i innych rodzajów terapii z medycyną i kulturą fizyczną, a także związki nowo tworzonej rehabilitacji z innymi specjalnościami medycznymi, tj. ortopedią, reumatologią, chirurgią, interną i medycyną sportu, które stosowały ruch i czynniki fizykalne, jako element terapii.

Niezwykle ważnym elementem standardu polskiej rehabilitacji był także rozwój fizjoterapii balneologicznej. Choć w okresie tym Polska borykała się z wieloma problemami, także ekonomicznymi, a dział ten, jak mało który, wymagał dużych nakładów finansowych, udało się stworzyć trwałe podstawy prawne dla tego typu lecznictwa. Dzięki temu nastąpił również rozwój fizjoterapii, która zaczęła być z powodzeniem stosowana w balneoterapii i rehabilitacji w II RP. Związek balneoterapii i fizjoterapii w tym okresie stał się trwały i solidny, gdyż fizjoterapia najlepiej rozwijała się właśnie w uzdrowiskach, mając doskonałe warunki do praktycznego zastosowania i oceny swojej skuteczności. Wszystkie wiodące zdrojowiska, oprócz typowych łazienek i urządzeń do kąpieli mineralnych lub borowinowych, wyposażone były w nowoczesne aparaty do fizykoterapii, urządzenia do mechanoterapii Zandera, sale do gimnastyki szwedzkiej i inne. To właśnie zakłady hydroterapii i zdrojowiska, w których w sezonie letnim praktykowali lekarze i instruktorzy gimnastyki, były miejscem prowadzania doświadczeń i potwierdzania skuteczności zabiegów fizjoterapeutycznych w znaczeniu klinicznym. Stworzone wówczas podstawy prawne dotyczące lecznictwa uzdrowiskowego obowiązywały jeszcze długo po zakończeniu drugiej wojny światowej.

Wpływ na rozwój standardu rehabilitacji miała także medycyna sportowa oraz rozwijający się w okresie międzywojennym sport kobiet i jego specyfika, a zwłaszcza rodzaje urazów. Medycyna sportowa od początku stała się partnerem i sprzymierzeńcem rozwijającej się w Polsce w okresie międzywojennym kultury fizycznej i rehabilitacji.

Jeśli chodzi o opiekę nad inwalidami i osobami chorymi przewlekle, kalekami, to choć w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości brakowało klarownych przepisów gwarantujących osobom kalekim opiekę lekarską, społeczną i rehabilitację, udało się uregulować ustawodawstwo w zakresie cywilnego prawa medycznego, w tym w odniesieniu do osób kalekich i potrzebujących pomocy innych. Zorganizowano również edukację dzieci chorych fizycznie i umysłowo, choć opieka na chorymi dziećmi jeszcze w połowie lat 30. XX w. pozostawiała wiele do życzenia. Nie bez znaczenia był również rozwój sportu inwalidów. Różne formy aktywności fizycznej osób z dysfunkcjami zmysłów i narządów ruchu również przyczyniły się do rozwoju standardu rehabilitacji w Polsce. Ważną rolę w tym zakresie odegrał Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie. Od tej pory aktywność fizyczna połączona z rywalizacją sportową stała się istotnym elementem rodzącej się kompleksowej rehabilitacji.

Każda z wymienionych dziedzin wniosła istotne składowe do polskiego systemu rehabilitacji w latach 1918-1939. Wydaje się jednak, że rozwój rehabilitacji nie byłby możliwy, gdyby wcześniej nie stworzono podstaw do rozwoju higieny szkolnej, wychowania fizycznego, sportu i szeroko rozumianej kultury fizycznej.

Beata Skolik, Mariusz Migała, Sławomir Jandziś (cdn.)