05 grudnia 2020
Wkład Konrada Biesalskiego w rozwój współczesnej rehabilitacji (11/2020)
Profesor Konrad Biesalski (1868–1930) urodzony w Ostródzie, był niemieckim ortopedą i działaczem społecznym. Już na długo przed I wojną światową działał na rzecz unowocześnienia i usprawnienia organizacji zbiórek dla osób kalekich, które w owym okresie były mało zorganizowane i chaotyczne. Doprowadził do przyjęcia Ustawy o Osobach Kalekich, która miała istotne znaczenie w prawie pruskim. Był autorem licznych prac naukowych, współautorem pierwszego podręcznika ortopedii pt. Lehrbuch der Orthopädie (Jena 1914) pod redakcją Fritza Langego. Wydawał czasopisma dla inwalidów i lekarzy ortopedów: „Zeitschrift für Krüppelfürsorge” (od 1909 r.) oraz „Zeitschrift für orthopädische Chirurgie” (1915).
W 1905 r. założył jeden z wiodących niemieckich ośrodków w Berlinie – wzorcowy szpital ortopedyczny dla dzieci i młodzieży. Był to Zakład Leczniczo-Wychowawczy dla Kalek Fundacji Oskar–Helene–Heim w Berlinie-Dahlem, w którym 27 maja 1914 r. został dyrektorem medycznym. Zakład ten szybko stał się inspiracją do zakładania następnych, gdyż w 1909 r. było takich zakładów w Niemczech 12, a w 1928 r. już 78 z liczbą łóżek 10877. Ich celem było kompleksowe leczenie osób kalekich i przygotowanie do samodzielnego życia. W zakładzie tym, w latach 1909-1911, praktykował Ireneusz Wierzejewski (1881-1930), gdzie pod kierunkiem prof. Biesalskiego napisał dysertację doktorską pt. O wrodzonym braku kości łokciowej, a w okresie międzywojennym stał się współtwórcą ortopedii polskiej.
Praca Biesalskiego na rzecz niemieckiej opieki nad inwalidami miała istotny wpływ na kształtowanie jej charakteru również poza Niemcami, a same założenia koncepcji były proste. Odpowiadały późniejszym założeniom zespolonej (kompleksowej) rehabilitacji kalekich dzieci, która polegała na leczeniu usprawniającym, z włączeniem w razie potrzeby leczenia operacyjnego, zaopatrzenia w sprzęt i aparaty ortopedyczne. Jak sam mawiał „nie tylko stopę powinno się leczyć, ale całego człowieka”.
Plan aktywizacji poszkodowanych wg Biesalskiego składał się z czterech etapów: leczenia medycznego, protetyki oraz/lub rehabilitacji mającej na celu przystosowania do codziennego funkcjonowania, doradztwa i szkolenia zawodowego/przygotowanie do służby, aktywizacji zawodowej/wcielenia do służby. Dwa pierwsze etapy były organizowane i finansowane przez armię niemiecką, natomiast dwa pozostałe leżały w gestii wolontariuszy i organizacji pozarządowych. Niemniej brak pomocy państwa niemieckiego po etapie hospitalizacji i po zaopatrzeniu kalekich żołnierzy w protezy sprawił, że system szkoleń i aktywizacji zawodowej tychże ludzi, był pozbawiony systematyzacji i różnił się w różnych częściach kraju.
Biesalski sformułował pięć zasad, którymi powinny kierować się organizacje niosące pomoc żołnierzom. Była to: ciężka praca na rzecz inwalidów wojennych; jak najszybszy powrót inwalidów wojennych domu, zajęć codziennych i jeżeli to możliwe, do swojej poprzedniej pracy; powrót inwalidów do społeczeństwa w taki sposób, aby nie oczekiwali specjalnego traktowania i nie byli specjalnie traktowani przez innych (jakby nic się nie stało); nie dopuszczał określenia „bycie inwalidą” i nakazywał przezwyciężanie swoich upośledzeń; stworzenie z aktywizacji inwalidów szeroko zakrojonej akcji społecznej.
Założenia sformułowane i wprowadzane w życie przez Biesalskiego jeszcze przed 1914 r. były rozszerzane i realizowane ze zwiększoną siłą po 1918 r., gdyż właśnie rehabilitacja miała szczególne znaczenie w walce ze skutkami pierwszej wojny światowej. Wielkie rzesze okaleczonych, powracających z frontu młodych ludzi, stanowiły ogromny problem społeczny w wielu krajach, który po raz pierwszy wystąpił na tak masową skalę. Dla wojskowej służby zdrowia pojawiła się pilna potrzeba szybkiego przywrócenia zdrowia, sprawności fizycznej i zdolności bojowej rannym żołnierzom, ofiarom wojny. Stała się ona impulsem w rozwoju fizjoterapii, a także kompleksowej rehabilitacji w również w niepodległej Polsce.
Beata Skolik, Mariusz Migała, Sławomir Jandziś
21 października 2020
Kształcenie w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego w Warszawie (10/2020)
Obok zajęć praktycznych, pełny program nauczania w dwuletnim studium realizowanym w CIWF obejmował przedmioty: anatomia człowieka z mechaniką ruchów, antropologia, biologia, biometria, fizjologia, fizyka i chemia, organizacja wychowania fizycznego, gimnastyka lecznicza, masaż, higiena osobnicza i społeczna, higiena szkolna, higiena ćw. cielesnych, tereno- i krajoznawstwo, geografia turystyczna, narciarstwo, pedagogika, teoria sporów, pomoc doraźna, przysposobienie wojskowe, psychologia, socjologia, technologia sprzętu i budownictwo dla celów wychowania fizycznego, historia wychowania fizycznego, sporty motorowe. Stosunek zajęć praktycznych do teoretycznych wynosił 2:1 (1400 godzin ćwiczeń i 720 wykładów).
W programie studiów dla instruktorów wychowania fizycznego znalazły się również tematy związane z gimnastyką leczniczą i masażem. W liczbie 30 godzin realizowane były w trakcie II semestru w Dziale Lekarskim, jednym z kilku zakładów działających w uczelni. Obok gabinetu naczelnego lekarza znajdowały się sale do masażu, do diatermii, fototerapii oraz pokój do analiz. W pomieszczeniach tych prowadzono również zajęcia z ratownictwa oraz higieny. Kierownikiem tego działu był naczelny lekarz Instytutu, pod którego kierownictwem także realizowano praktyki dla lekarzy szkolnych i sportowych.
W CIWF funkcjonował m.in. Zakład Anatomii i Mechaniki Ruchu wraz z Muzeum, Zakład Antropologii, Zakład Fizjologii Stosowanej, Zakład Fizyki i Chemii, Gabinet Psychotechniczny, Pracownie Rady Naukowej WF, Gabinety Specjalistyczne (do badań kardiograficznych, sale do ćwiczeń) oraz Zakłady Pomocnicze (Pracownia rentgenologiczna, Biblioteka, Dział lekarski i Dział foto).
Na początku 1930 r., gdy na terenie CIWF powstała Pracownia Doświadczalna Rady Naukowej WF kierownictwo Pracowni i jej wyposażenie powierzono Eugenii Lewickiej. Zaangażowała się w jej stworzenie z dużym zapałem i oddaniem, dzięki czemu stworzyła doskonały warsztat do pracy badawczej, przeznaczony dla wielostronnego zakresu studiów w całokształcie zagadnień planowego podniesienia tężyzny fizycznej i wydajności pracy szerokich warstw ludności. W pracowni znajdowały się m.in. przyrządy do badań klinicznych czynności krążenia i oddychania, badań hematologicznych krwi, sprzęt fotograficzny do badań postawy oraz mechaniki ruchów, do badania krzywizn kręgosłupa. Z pracowni korzystali też inni specjaliści prowadzący badania naukowe w zakresie zagadnień proponowanych przez Radę Naukową WF. Jako główny problem badawczy wysunięto wpływ wysiłku fizycznego i sportu na czynności ustroju, głównie na wydolność układu krążenia. Wyniki badań publikowano w licznych rozprawach naukowych.
Obok kształcenia instruktorów i kierowników wychowania fizycznego, doskonalenia metodyki i dydaktyki oraz prowadzenia studiów badawczych, w statucie uczelni znalazł się zapis dotyczący kształcenia w szczególnych gałęziach wychowania fizycznego, jak szermierka i gimnastyka lecznicza. Kursy gimnastyki leczniczej w CIWF zaczęto organizować od 1932 r. W programie na rok 1929/1930 znalazł się jedynie dwuletni kurs dla kobiet i mężczyzn, roczny kurs oficerski oraz kurs szermierki. W 1932 r., podczas posiedzenia Rady Naukowej WF, prof. Mieczysław Michałowicz (1876-1965) złożył wniosek, aby w programie naukowym CIWF wyodrębnić osobną grupę wykładów dotyczących zagadnień „o niebezpieczeństwie zniekształceń w sporcie”, który jednak nie został zaakceptowany i ujęty w formie uchwały Rady Naukowej.
Początkowo, po ukończeniu dwuletniego studium w CIWF, słuchacze otrzymywali zaświadczenia uprawniające ich do nauczania ćwiczeń cielesnych w szkołach średnich, kierowania wychowaniem fizycznym w stowarzyszeniach i klubach oraz do objęcia stanowisk zastępców i kierowników hufców szkolnych i podinstruktorów drużyn ratowniczych Czerwonego Krzyża. W 1939 r., gdy CIWF został już przekształcony w AWF Józefa Piłsudskiego, przyjmowano na trzyletnie studia. Po ukończeniu trzyletniego studium akademickiego, uznawanego za studia wyższe, absolwenci uzyskiwali prawo ubiegania się o tytuł naukowy magistra wychowania fizycznego, a tym samym do wyższego uposażenia.
Oprócz akademickiego kształcenia w CIWF, w porozumieniu z warszawską uczelnią PUWF i PW, organizował coroczne kilkunastodniowe kursy dokształcające dla lekarzy garnizonowych i cywilnych z zakresu wychowania fizycznego. Ich celem było przygotowanie medyków do współpracy w dziedzinie wychowania fizycznego w oddziałach wojskowych, poradniach sportowo-lekarskich, stowarzyszeniach przysposobienia wojskowego, klubach sportowych. Wśród tematów wykładów dominowały zagadnienia dotyczące wpływu ćwiczeń ruchowych na serce, anatomii patologicznej serca sportowca, fizjologii pracy mięśniowej, wskazań i przeciwwskazań do ćwiczeń, uszkodzeń tkanek u sportowców, metod antropometrycznych. Były też wykłady z zakresu masażu sportowego i leczniczego oraz leczenia drobnych urazów u sportowców. W tym wypadku uczestnicy zapoznawali się z zabiegami fizykoterapeutycznymi. Aby lepiej przygotować lekarzy do współpracy w dziedzinie wychowania fizycznego postulowano nawiązanie współpracy i zainteresowanie tymi zagadnieniami innych specjalistów klinicznych. Obok neurologów, ginekologów, ortopedów i rentgenologów, wymieniani byli również fizjoterapeuci.
Kursy organizowane przez CIWF cieszyły się dużą renomą, gdyż zgodnie z definicją zaproponowaną w 1933 r. mianem lekarza sportowego określano takiego lekarza, który po skończonej praktyce szpitalnej posiadał ukończony kurs teoretyczny i praktyczny w CIWF i wykazywał się odbytym w jednej z poradni stażem, gwarantującym zaznajomienie się lekarza z obowiązkami w dziedzinie sportowo-lekarskiej
Beata Skolik, Mariusz Migała
13 września 2020
Centralny Instytut Wychowania Fizycznego w Warszawie (9/2020)
Utworzenie w Warszawie Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego (CIWF, od 22 maja 1935 r. Imienia Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego) miało znaczący wpływ na kształtowanie się wychowania fizycznego, w tym pośrednio rehabilitacji w Polsce.
W latach 1929-1931 placówką kierował dr Władysław Osmolski (1883–1935), tak naprawdę jego projektodawca i twórca. Uzasadniając potrzebę powołania szkoły wyższej wychowania fizycznego, podczas pierwszego posiedzenia Rady Naukowej WF w referacie pt. Kształcenie kierowników wychowania fizycznego oraz powstanie i organizacja Państwowego Instytutu Wychowania Fizycznego powiedział: „Obok studiów uniwersyteckich potrzebna jest szkoła specjalna, samodzielna, o kursie zasadniczym nieprzekraczającym 2 lat, dla kandydatów na kierowników ćwiczeń fizycznych”.
W rzeczywistości powstała wyższa szkoła o profilu zawodowym, która realizowała zadania wychowawcze, szkoleniowe, dydaktyczne i badawcze. CIWF powstał w wyniku połączenia dwóch środowisk – kadry Centralnej Szkoły Wojskowej Gimnastyki i Sportów, która została przeniesiona z Poznania do Warszawy i pracowników Państwowego Instytutu Wychowania Fizycznego. Dodatkowo zatrudniono wykładowców dyscyplin podstawowych, zapoczątkowano pracę badawczą w laboratoriach i zakładach powstałej uczelni. Wyposażono także sale gimnastyczne w niezbędny sprzęt, oryginalne szwedzkie przybory oraz urządzenia krajowe.
Dzięki temu rozpoczęło z nim współpracę wielu wybitnych warszawskich lekarzy. Był wśród nich m.in. płk prof. Gustaw Szulc (1884-1941) – wykładowca higieny oraz fizjologii wysiłku fizycznego, autor pionierskich prac z zakresu zmęczenia fizycznego, fizjologii wychowania fizycznego, racjonalizacji treningu. Profesor A. Wojciechowski – specjalista chirurgii i ortopedii, od 1929 r. kierownik Zakład Anatomii CIWF, wykładowca anatomii i mechaniki ruchów. Pułkownik dr Czesław W. Jaworski (1896-1975) – naczelny lekarz i kierownik Poradni Sportowo-Lekarskiej CIWF (1932-1937), wykładowca z zakresu poradnictwa sportowo-lekarskiego. Docent dr Jan Mydlarski (1892–1952) – wybitny polski antropolog, twórca uznanych w Europie Tabel Miernika Sprawności Fizycznej dla Młodzieży Szkolnej, który w uczelni od 1931 r. kierował Zakładem Antropologii. Kapitan dr Józef Mazurek (1893-1959) – w latach 1929-1939 naczelny lekarz CIWF, wykładowca higieny i masażu sportowego, którego był znawcą (opracował własny „fizjologiczny” wariant masowania). W gronie tym znalazła się również dr Eleonora Reicher – początkowo konsultant przy budowie CIWF, następnie wykładowczyni uczelni, zajmująca się (obok reumatologii i dysfunkcji narządów ruchu) problematyką opieki medycznej w sporcie, udziałem kobiet w sporcie, rolą ćwiczeń fizycznych w rozwoju młodego organizmu z punktu widzenia lekarskiego oraz potrzeby badań naukowych w tym obszarze. Doktor Eugenia Lewicka (1896-1931) – lekarka i fizjoterapeutka związana z CIWF od początku jego powstania, prekursorka polskiej medycyny sportowej, propagatorka sportu kobiet. Doktor Wanda Czarnocka-Karpińska (1894-1971) – lekarka oddziału żeńskiego CIWF oraz kierownik pracowni radiologicznej (1932-1939), autorka prac z dziedziny medycyny sportowej. Doktor Jadwiga Titz – instruktorka zajęć z gimnastyki leczniczej. Wszyscy oni prowadzili badania naukowe, ale przede wszystkim kształcili kadry wychowawców fizycznych dla szkół, wojska i sportu.
Potwierdzeniem wysokiego poziomu organizacyjnego i edukacyjnego, jaki panował w CIWF, jest wypowiedź przedstawiciela szwedzkiego Ministerstwa Oświaty kpt. Berga von Linde, który podczas pobytu w Warszawie w dniach 9-10 marca 1936 r. powiedział: „[…] Wątpię, czy istnieje jeszcze jedna w Europie podobna uczelnia, posiadająca tak okazałe i wykwintne zabudowania i urządzenia, i któraby była tak bogato wyposażona we wszystkie pomoce i środki naukowe, stanowiące poza tem ostatni krzyk techniki i postępu”. Zwrócił on także uwagę na wysoki europejski poziom badań lekarskich prowadzony w CIWF do stosowanych celów wychowania fizycznego.
Beata Skolik, Mariusz Migała
08 lipca 2020
Pierwsze formy kształcenia z zakresu fizjoterapii w Polsce (8/2020)
Nauczanie fizjoterapii stało się sprawą priorytetową w okresie międzywojennym. Pierwsi wskazywali na to polscy balneolodzy. Na początku lat 30. XX w. w Uniwersytecie Warszawskim na zagadnienia z fizjoterapii przeznaczano 30 godzin. Z kolei w UJ w Krakowie realizowano wykłady z balneologii i klimatologii w wymiarze jednej godziny w trymestrze. Na Wydziale Lekarskim UJK we Lwowie w programie wykładów i seminariów uwzględniono wykłady z dziedziny fizjoterapii, m.in. z hydroterapii ogólnej i zdrojowiskowej, klimatoterapii w leczeniu gruźlicy płuc, ortopedii, protezowania i aparatów ortopedycznych, fizjologii wysiłku w wychowaniu fizycznym i sporcie, roli lekarza w wychowaniu fizycznym i sporcie. Organizowano również wycieczki do uzdrowisk krajowych. W Uniwersytecie Poznańskim wykładano przez dwa trymestry klimatoterapię i balneologię ze szczególnym uwzględnieniem uzdrowisk polskich.
Ponadto studenci wydziału lekarskiego mieli możliwość odbywania zajęć praktycznych z fizjoterapii w klinikach i zakładach leczniczych. Podkreślano, że zadaniem uniwersytetów nie jest kształcenie specjalistów, tylko stworzenie podstaw wykształcenia ogólnego. Co do samego kształcenia z zakresu fizjoterapii wskazywano także na potrzebę przygotowania urządzeń niezbędnych do nauki balneo-i fizjoterapii oraz przygotowania odpowiedniego podręcznika do nauki balneologii i terapii fizykalnej. Postulowano, aby terapia fizykalna na równi z chirurgią i farmakologią stanowiła przedmiot nauczania przyszłych lekarzy we wszystkich uniwersytetach, co najmniej przez dwa semestry.
Pomimo rozwoju fizjoterapii i szeroko rozumianego przyrodolecznictwa, wciąż brakowało wykwalifikowanego personelu pomocniczego, przygotowanego do wykonywania fizykalnych metod leczenia. Personel ten obok lekarzy był niezbędny do wykonywania takich zabiegów. Sytuacja poprawiła się dopiero w 1929 r. Po raz pierwszy wówczas uruchomiono w Warszawie kursy przygotowujące do wykonywania zabiegów fizjoterapeutycznych. Szkolenie zorganizowano jako Kursy Przyrodolecznicze dla pomocniczego personelu lekarskiego”. Skierowane było do kobiet, które zdobywały zawód higienistki przyrodoleczniczej. Nauka trwała cztery semestry i obejmowała m.in. wiadomości z anatomii, fizjologii, chemii, fizyki, farmakologii, fitoterapii (ziołolecznictwa), patologii, bakteriologii, klimatologii, higieny, etyki, dietetyki, wychowania fizycznego, przyrodolecznictwa uzdrowiskowego i zakładowego. To ostatnie określenie odnosiło się do sztucznych czynników fizykalnych (hydro- światło- i elektroterapia) oraz mechanoterapii, a ich uzupełnieniem były ćwiczenia cielesne i dietetyka (fizjoterapia ambulatoryjna). Latem kursanci realizowali praktykę wakacyjną w zdrojowiskach. W czasie studiów zajęcia odbywały się w Szpitalu Centralnego Wyszkolenia Sanitarnego (Szpital Ujazdowski) oraz w Zakładzie Przyrodoleczniczym im. Marszałka Piłsudskiego Szpitala Mokotowskiego w Warszawie. Praca higienistki przyrodoleczniczej była rozległa i różnorodna. Dotyczyła m.in. opieki nad pacjentem w czasie trwania zabiegu leczniczego, kontrola, aby zabieg wykonany był według zaleceń lekarza, opieka nad chorym po zabiegu, higiena urządzeń, prowadzenie dietetycznego odżywiania pacjentów, organizowanie spacerów, wycieczek, gier i zabaw dla dzieci. Pierwsze absolwentki ukończyły dwuletni kurs w czerwcu 1934 r.
Wydaje się, że opisane formy kształcenia i szkolenia stanowiło ważny element rozwoju fizjoterapii przed wojną i jak przekonywano, było „jeszcze jednym triumfem polskiej myśli twórczej, nawet na forum międzynarodowym”.
Beata Skolik, Mariusz Migała