Artykuł SH 7/2025

Docent dr hab. n. med. Janina Sikorska-Tomaszewska – pionierka rozwoju rehabilitacji w Polsce cz. 2.

W 1960 r. przy Wydziale Lekarskim AM w Poznaniu została utworzona pierwsza w Polsce, a także i w świecie Katedra Medycyny Rehabilitacyjnej. Senat uczelni w dniu 9 lutego 1961 r. powierzył dr J. Tomaszewskiej obowiązki kierownika katedry. Jednocześnie wyznaczył na kuratora Katedry prof. W. Degę.

Ogromne potrzeby społeczne, coraz większa liczba pacjentów zgłaszających się do kliniki oraz zasłużona sława znakomitego szpitala spowodowała konieczność rozbudowy bazy materialnej poznańskiej rehabilitacji. Doktor J. Tomaszewska wraz z architektami opracowała i nadzorowała zarówno projekt jak i budowę nowoczesnego ośrodka rehabilitacyjnego na 160 łóżek. W 1968 r. ukończono  inwestycję o nazwie „Ośrodek Rehabilitacji Akademii Medycznej w Poznaniu”. Oddano do użytku 160-łóżkową Klinikę Rehabilitacji, dużą i dwie małe sale gimnastyczne, basen pływacki, dział fizykoterapii i terapii zajęciowej oraz pracownię usprawniania leczniczego. Znalazły się tam również biblioteka, ośrodek szkoleniowy i sala wykładowa na 160 miejsc. Oddzielne pawilony wybudowano dla warsztatów ortopedycznych i Zakładu Rehabilitacji Przemysłowej. Była to inwestycja w ramach umowy zawartej pomiędzy rządem PRL a UNICEF, który sfinansował wyposażenie Ośrodka. W ten sposób Klinika Rehabilitacji kierowana prze dr Janinę Tomaszewską zaczęła pełnić funkcję wzorcowej jednostki w skali kraju, podjęła działalność naukową i dydaktyczną, kształcąc tak bardzo potrzebne kadry dla rehabilitacji leczniczej dla całego kraju.

W 1964 r. dr J. Tomaszewska uzyskała stopień doktora habilitowanego nauk medycznych. Podstawą była rozprawa pt. Badania patokinetyki mięśni po amputacji uda. W dniu 29 kwietnia 1965 r. Minister Zdrowia i Opieki Społecznej zatwierdził uchwałę Rady Wydziału Lekarskiego AM w Poznaniu o nadaniu stopnia naukowego docenta. Jednak dopiero 1 listopada 1966 r. Minister mianował J. Tomaszewską docentem etatowym. Po zmianach organizacyjnych w poznańskiej AM, z dniem 1 sierpnia 1969 r. rektor powołał J. Tomaszewską na stanowisko kierownika Kliniki Rehabilitacji w Instytucie Ortopedii i Rehabilitacji AM w Poznaniu. Funkcję tę pełniła do 30 września 1978 r. Jej doświadczenia organizacyjne wykorzystano także podczas pracy konsultanta ds. rehabilitacji w woj. poznańskim oraz jako eksperta projektu budowy dużych ośrodków rehabilitacyjnych m. in. w Konstancinie, Warszawie, Inowrocławiu. Piekarach Śląskich oraz wielu innych miejscach.

Dorobek naukowy J. Tomaszewskiej obejmuje 112 prac opublikowanych w czasopismach krajowych i zagranicznych oraz 10 filmów z zakresu rehabilitacji. Działalność naukową można podzielić na cztery okresy. Pierwsze prace opublikowane w latach 1947–1956 dotyczą podstawowych zagadnień metodyki usprawniania leczniczego w dysfunkcjach narządu ruchu. Były one niezwykle ważne z powodu braku podręczników dla nowo rozwijającej się specjalności. Kolejny cykl prac naukowych ogłoszonych w latach 1957–1962 poświęcony był głównie leczeniu skolioz idiopatycznych. Na szczególną uwagę zasługują prace dotyczące radiologicznej obserwacji ruchów oddechowych klatki piersiowej u chorych ze skoliozą oraz analizy skolioz idiopatycznych z punktu widzenia rodzajów skrzywienia i ich prognozy. W trzecim okresie, w latach 1959–1962 badania naukowe dotyczyły zasad fizjoterapii w leczeniu schorzeń reumatycznych, głównie zmian zwyrodnieniowych stawów kończyn i kręgosłupa. W tym samym okresie dr Tomaszewska w sposób oryginalny opracowała zagadnienia usprawniania osób po amputacjach kończyn dolnych, a badania patokinetyki mięśni po amputacji na poziomie uda prowadzone pod kierunkiem prof. Degi, były podstawą uzyskania habilitacji. Do czwartego okresu należy zaliczyć cykl prac, które ukazały się w latach 70. XX w. Związane były z protezowaniem kończyn górnych oraz zasadami rehabilitacji osób z wrodzonymi brakami i ubytkami kończyn. Docent J. Tomaszewska opracowała nową terminologię i klasyfikację wad wrodzonych oraz metodykę kompleksowej rehabilitacji dzieci z wrodzonymi brakami i ubytkami kończyn.

Janina Tomaszewska jest autorką podręcznika pt. Rola lekarza praktyka w rehabilitacji osób z naruszoną sprawnością narządu ruchu, który doczekał się trzech wydań (1970, 1976 i 1999) oraz trzech rozdziałów pt.: Usprawnianie chorych ortopedycznych, Usprawnianie chorych po amputacjach, Usprawnianie chorych w związku z ich zaopatrzeniem ortopedycznym w podręczniku pod red. prof. Degi: Ortopedia i rehabilitacja. Wykaz wszystkich prac naukowych jest dostępny u autorów publikacji.

W latach 1952–1966 J. Tomaszewska była konsultantką w zakresie rehabilitacji w Ośrodku dla Reumatyków w Śremie. Z jej inicjatywy w 1964 r. podpisano umowę pomiędzy polskim Ministerstwem Zdrowia i Ministerstwem Zdrowia Stanów Zjednoczonych dotyczącą przeprowadzenia badań naukowych oceniających efekty kompleksowej rehabilitacji pacjentów z gośćcem przewlekłym postępującym i z zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa we wspomnianym ośrodku. Celem badania polsko-amerykańskiego programu VRA była ocena kompleksowej rehabilitacji i przysposobienia zawodowego w aspekcie podejmowania pracy zawodowej przez pacjentów. Realizacja programu przyczyniła się do znacznego podniesienia jakości rehabilitacji leczniczej i zawodowej w chorobach reumatycznych. Od 9 czerwca 1960 r. J. Tomaszewska została członkiem Zespołu Problemowego do Badań nad Fizjologicznymi, Psychicznymi i Społecznymi Podstawami Rehabilitacji Wydziału Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk.

Docent J. Tomaszewska była pionierką obecnie szeroko stosowanych w rehabilitacji takich metod jak: pływanie pacjentów z mózgowym porażeniem dziecięcym i wadami postawy, kursów narciarskich dla amputowanych, obozów letnich dla dzieci z dysfunkcją narządu ruchu. Wniosła znaczący wkład w rozwój rehabilitacji społecznej, walcząc o włączenie ludzi niepełnosprawnych w życie społeczne m.in. poprzez usuwanie barier architektonicznych.

Janina Tomaszewska przeszła na emeryturę 30 września 1978 r. Z tej okazji prof. Dega w liście do Niej napisał: Nie szczędziła Pani nigdy swojego zdrowia, sił i czasu dla sprawy rehabilitacji, której Pani poświęciła bez reszty nie tylko swoje najlepsze lata ale w ogóle całe swoje życie lekarskie zarówno jako kierownik Kliniki Rehabilitacji, konsultant wojewódzki ds. rehabilitacji, a także dyrektor szkoły dla rehabilitantów. Za całą Pani współpracę dziękuję z całego serca.

Docent J. Sikorska-Tomaszewska prowadziła intensywną pracę naukową, której wyrazem są liczne publikacje. Jej staraniom zawdzięczamy współpracę naukową polsko-amerykańską. Przetransponowała wiele metod z zakresu kultury fizycznej do rehabilitacji. Wniosła znaczący wkład w powstanie polskiej szkoły rehabilitacji. Ponad wszelką wątpliwość doc. Tomaszewska należy zaliczyć do panteonu twórców rehabilitacji w Polsce.

Janina Tomaszewska zmarła 26 października 1998 r. Została pochowana w Poznaniu w rodzinnym grobowcu na cmentarzu w Junukowie.

Sławomir Jandziś, Mariusz Migała

PS.

Autorzy składają podziękowania Pani Elżbiecie Krzewińskiej za udostępnienie materiałów z archiwum rodziny Tomaszewskich.